Monety germańskie

Monety germańskie: Narodziny mennictwa germańskiego stanowią jeden z ważniejszych rezultatów kontaktów →Barbaricum z Imperium Romanum. Germańskie monety rodzime powstały jako efekt naśladowania monet rzymskich, stopniowego przejmowania rzymskich technologii i w ostatecznym etapie, obowiązującego w Imperium systemu wagowego.

→Społeczności germańskie zaczęły wykonywać pierwsze imitacje zapewne na przełomie II i III wieku po Chr. Były to naśladownictwa denarów I i II wieku, masowo napływających na tereny →Barbaricum w drugiej połowie wieku II, jako rezultat kontaktów politycznych. Naśladownictwa denarów rozprzestrzeniły się w okresie późnorzymskim i wczesnym →OWL na dużym obszarze →Barbaricum występując zarówno na terenach zachodnio-, jak i wschodniogermańskich, zwłaszcza w skarbach denarów, od Westfalii, Gotlandii, poprzez Polskę (→kulturę przeworską i →wielbarską), aż po Wielką Nizinę Węgierską, oraz Mołdawię, Ukrainę i południowo-zachodnią Rosję (kulturę czerniachowską/Sântana de Mureš). Identyczność licznych stempli na monetach znalezionych w znacznej odległości od siebie, wskazuje na fakt, że mogły być one wykonywane w jednym centralnym ośrodku. Położony on był najpewniej w środowisku →gockim na obszarach Ukrainy (kultury czerniachowskiej), na co wskazywałoby największe zagęszczenie naśladownictw denarów na tym terenie, choć nie można wykluczyć istnienia wczesnych mennic także na innych obszarach, zwłaszcza objętych osadnictwem kultury →przeworskiej wiązanej z →Wandalami. Imitacje denarów reprezentowały różny stopień stylizacji ikonograficznej od emisji niemal wiernych pierwowzorom do bardzo schematycznych. Na terenach Ukrainy denary naśladowano także w miękkich stopach odlewając je w formach brązowych. Naśladownictwa denarów rzadko zaopatrywano w otwory lub uszka i ich przeznaczenie, mając na uwadze proporcjonalnie niewielką ich liczbę w stosunku do oryginałów, trudno wyjaśnić.

Po bitwie pod Abritus w 251 r. na znacznych połaciach →Barbaricum, rozprzestrzeniły się aureusy zaopatrzone w otwory wykonane od strony awersu nad głową cesarza. Monety te odgrywały istotną rolę prestiżową, stanowiąc być może symbol przynależności do drużyny. Choć napływ oryginalnych aureusów trwał do schyłku III wieku, to jednak nie zaspokajał on zapewne rosnących potrzeb i zaczęto je imitować. Jedne z pierwszych naśladownictw monet złotych zostały wybite na terenach Ukrainy stemplami do wykonywania monet brązowych zrabowanymi przez Gotów z mennicy kolonialnej w Alexandrii Troas w Azji Mniejszej w trakcie ich najazdu w 262 r. Z tego powodu w początkowym okresie waga złotych naśladownictw znacznie odbiegała od rzymskiego aureusa. Niemal wszystkie wczesne germańskie imitacje wykonane ze złota lub pozłacane były zaopatrzone w otwory. W końcu III wieku nastąpiła zmiana mody i otwory coraz częściej zastępowały uszka umieszczone nad głową cesarza. Wyobrażenia na monetach były często silnie uproszczone lub dalece przetworzone, choć daje się zaobserwować pewną konsekwencję ikonograficzną, zwłaszcza gdy chodzi o symbole władzy, w tym elementy uzbrojenia. W otoku, w miejscu legendy, pojawiają się aliteracyjne znaki nie mające z reguły semantycznego związku, niemniej w jednym przypadku zanotowano napis →runiczny.

Poczynając od schyłku dynastii Konstantynów dalszy rozwój mennictwa germańskiego przebiega dwutorowo. W Europie Środkowej i Północnej kontynuowana jest wyłącznie funkcja prestiżowa złotych emisji. Taka rolę pełnią złote naśladownictwa medalionów z IV wieku, zaś w V i VI wieku →brakteaty skandynawskie z napisami runicznymi. Równolegle u schyłku IV i w początkach V wieku, wraz z przemieszczaniami →plemion germańskich na zachód i południe obserwujemy kontynuację złotych emisji anonimowych. Ponadto w rejonie środkowego Dunaju, najpewniej w Sirmium (Sremska Mitrovica), wybijane są zapewne przez →Gepidów srebrne monety (silikwy i ich frakcje), na których pojawiają się monogramy władców germańskich. Jako naśladownictwa →solidów, rozwija się lokalne mennictwo w pierwszych państwach germańskich (→Ostrogotów, Swebów, →Wizygotów czy →Longobardów) powstałych w V wieku i później na ruinach Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W miejsce przedmiotów o charakterze prestiżowym monety nabierają stopniowo cech środka płatniczego. Część z tych monet dociera w drugiej połowie V i pierwszej połowie VI wieku wraz falą solidów w strefę Bałtyku.

Mennictwo germańskie pierwszej połowy I tysiąclecia stanowi przedmiot badań trzyletniego projektu IMAGMA realizowanego w latach 2016-2018 w ramach programu Beethoven przez Narodowe Centrum Nauki i Deutsche Forschungsgemeinschaft, por. www.imagma.eu.

Literatura: V. V. Kropotkin, Varvarskie podrazhania zolotym monetam v vostochnoi Evrope, Slovenská Numizmatika 4, 1976, s. 11-35; Th. Öhnell, Skandinaviska immitationer av romerska medaljonger, Uppsala 1996; A. Bursche, Roman gold medallions in Barbaricum. Symbols of power and prestige of Germanic elite in Late Antiquity, (w:) B. Kluge, R. Weisser (red.), XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997, Akten – Proceedings – Actes, t. II, Berlin 2000, s. 758-771; K. Stribrny, Funktionsanalyse barbarisierter, barbarischer Denare mittels numismatischer und metallurgischer Methoden. Zur Erforschung der sarmatische-germanischen Kontakte im 3. Jahrhundert n. Chr., Studien zu Fundmünzen der Antike Bd. 18, Mainz am Rhein 2003; M. A. Meetlich, The Coinage of Ostrogothic Italy, London 2004; P. Grierson, M. Blackburn, Medieval European Coinage: 1, The Early Middle Ages (5th-10^th centuries), Cambridge 2006; K. V. Myzgin, “Varvarskie” podrazhania rimskim monetam na territorii Cherniachovskoi kul’tury, Drevnosti 9, 2009, s. 90-106; A. Stahl, The transformation of the West, (w:) W. E. Metcalf (red.), The Oxford Handbook of Greek and Roman Coinage, Oxford 2012, s. 642-646; A. Bursche, The battle of Abrittus, the Imperial treasury and aurei in Barbaricum, Numismatic Chronicle 173, 2013, s. 151-170; H. W. Horsnæs, Networking in north-eastern Barbaricum: a study of gold imitations of Roman coins, (w:) L. Bjerg, J. H. Lind, S. M. Sindbæk (red.), From Goths to Varangians. Communication and Cultural Exchange between the Baltic and the Black Sea, Black Sea Studies 20, Aarhus 2013, s. 87-130; A. Bursche, Gold barbarian imitations of Roman coins: the Ulów type, (w:) R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak (red.), Honoratissimum assensus genus est armis laudare. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, Kraków 2014, s. 317-327; A. Bursche, K. Myzgin, Gold coins, Alexandria Troas and Goths, (w:) R. Bland, D. Calomino (red.) Studies in Ancient Coinage in Honour of Andrew Burnet, London 2015, s. 237-257; A. Degler, East Germanic imitation of an aureus of Severus Alexander with runic legend: the newest acquisition to the collection of ancient coins in the Ossolineum, Polish Numismatic News IX, 2015, s. 47-65.

pełna rozdzielczość
Fot. 1a. Awers najstarszego publikowanego (w 1655 r.) złotego naśładowncitwa germańskiego pochodzącego z kolekcji Ole Worma w Danii, obecnie w Narodowym Muzeum w Kopenhadze, © CC-BY-SA Nationalumseet, fot. Helle W. Horsnæs.
pełna rozdzielczość
Fot. 1b. Rewers najstarszego publikowanego (w 1655 r.) złotego naśładowncitwa germańskiego pochodzącego z kolekcji Ole Worma w Danii, obecnie w Narodowym Muzeum w Kopenhadze, © CC-BY-SA Nationalumseet, fot. Helle W. Horsnæs.
pełna rozdzielczość
Fot. 2. Złota moneta wagi 7 g wybita w kręgu gockim zrabowanym w 262 r. stemplem z mennic kolonialnej w Aleksandrii Troas w Azji Mniejszej, kolekcja prywatna, fot. za D. Gorny & H.-C. von Mosch, Giessener Münzhandlung, Auktion 126, München (14.10.2003), Nr
pełna rozdzielczość
Fot. 3. Złote germańskie (gockie) naśladownictwo typu Ulów wagi 6.9 g znalezione pod Ternopilem na Ukrainie, fot. za O. Anochin.
pełna rozdzielczość
Fot. 4. Złote naśladownictwo ostrogockie(?) solida Walenyniana III wagi 4,48 g, skarb, Karsibór pow. świnoujski, Muzeum Narodowe w Szczecinie, MNS/A/22203.