Wielbarska kultura

Kultura wielbarska, kultura archeologiczna, która wykształciła się w I w. po Chr. i trwała do pierwszej poł. V w. Zasięg k. w. zmieniał się dość znacznie w czasie.

K. w. powstała na Pomorzu w ciągu I w. na substracie miejscowym kultury oksywskiej, istniejącej na tych terenach w młodszym okresie przedrzymskim. Wskazuje na to nieprzerwane użytkowanie wielu nekropoli oraz kontynuacja rozwoju niektórych form naczyń ceramicznych. Ze względu na istnienie pewnych kategorii cmentarzysk i związanych z nimi obiektów kamiennych, mających swoje analogie w Skandynawii, które pojawiły się na południowych wybrzeżach Bałtyku w drugiej poł. I w., przyjmuje się, iż udział w ostatecznym ukształtowaniu się k. w. mieli również przybysze z Północy. Z całą pewnością k. w. była wieloetniczna, ale zazwyczaj interpretowana jest – przynajmniej w dużej mierze – jako materialne odzwierciedlenie →Gotów   i ewentualnie także →Gepidów . Wg innej koncepcji k. w. była wręcz częścią „gockiego kręgu kulturowego“, do którego należały również tzw. grupa masłomęcka (w regionie Hrubieszowa nad Bugiem) oraz kultura czerniachowska.

W zależności od chronologicznych ram zasiedlenia poszczególnych obszarów wyróżniono sześć stref osadniczych k. w. (strefy A-F). Strefa A obejmowała region ujścia Wisły wraz z Ziemią Chełmińską, strefa B rozciągała się na zachód od strefy A, wzdłuż wybrzeży Morza Bałtyckiego i obejmowała również region pomiędzy Parsęta a Iną. W obu strefach znajdują się najstarsze stanowiska k. w., przy czym strefa A zasiedlona była aż do końca istnienia k. w., podczas gdy strefa B została opuszczona we wczesnej fazie młodszego okresu rzymskiego (początkach III wieku). Dotyczy to również strefy C, która obejmowała Kaszuby, Krainę, północną Wielkopolskę oraz części Ziemi Lubuskiej. Na wschód od strefy A, w Dorzeczu Łyny, Drwęcy i Pasłęki, wyróżniono strefę D, gdzie osadnictwo k. w. rozwijało od młodszego odcinka wczesnego okresu rzymskiego i trwało, identycznie jak w strefie A, do wczesnego →OWL . Strefa E była zasiedlona od początku młodszego okresu rzymskiego i obejmowała prawobrzeżne Mazowsze oraz Podlasie, podobnie jak strefa F na Polesiu i Wołyniu. Obie ostatnie strefy były zasiedlone do początku →OWL . Opuszczanie stref osadniczych na zachodzie i zasiedlenie stref osadniczych na wschodzie około przełomu starszego i młodszego okresu rzymskiego (koniec II i początek III wieku) odzwierciedla ogromne zmiany w politycznym układzie środkowoeuropejskiego Barbaricum, spowodowane zapewne wojnami markomańskimi. Nastąpiła migracja znacznej części ludności k. w., która na wschód od Wisły zajęła tereny uprzednio zamieszkane przez ludność kultury przeworskiej. W efekcie tego procesu migracyjnego powstała także kultura czerniachowska w młodszym okresie rzymskim, w połowie III wieku.

Rozwój k. w. podzielony jest na dwie główne fazy: faza lubowidzka (od cmentarzyska w Lubowidzu niedaleko Lęborka na północ od Kaszub) obejmuje okres od momentu powstania k. w. do końca wczesnego okresu rzymskiego (drugiej poł. II wieku), faza cecelska (od cmentarzyska w Cecelach na Podlasiu) trwała od młodszego okresu rzymskiego do momentu zaniku k. w. we wczesnej fazie →OWL  (pierwsza poł. V wieku).

K. w. znana jest przede wszystkim ze znalezisk grobowych; stan badań nad jej osadnictwem jest niezadowalający.

Można wyróżnić trzy fundamentalne cechy k. w.:

1. od początku do końca jej funkcjonowania praktykowano birytualizm na cmentarzyskach: zmarłych kremowano i składano w grobach ciałopalnych oraz niespalonych – w grobach inhumacyjnych, na tych samych nekropolach, przy czym procentowy udział jednej albo drugiej formy pochówku jest różny na poszczególnych stanowiskach;
2. niewystępowanie broni i znikome występowanie narzędzi w grobach, co różni k. w. od poprzedzającej ją kultury oksywskiej i sąsiedniej →kultury przeworskiej ;
3. ograniczona liczba przedmiotów wykonanych z żelaza w grobach.

W strefach osadniczych B i C spotykane są cmentarzyska typu Odry-Węsiory-Grzybnica, na których występują kurhany (czysto ziemne albo z kamiennym rdzeniem) oraz bruki, wieńce i kręgi kamienne. Podczas gdy wieńce kamienne związane były z grobami, kręgi kamienne nie miały związku z pochówkami. Zwykle interpretuje się je jako miejsca tingów czyli kultowych zebrań społeczności użytkującej dane cmentarzysko. Ewenementem na skalę całego środkowo- i północnoeuropejskiego Barbaricum jest cmentarzysko w Nowym Łowiczu nad Drawą, gdzie odkryto ponad 60 kurhanów. Zwyczaj usypywania kurhanów utrzymano również na terenach na wschód od Wisły. Tamtejsze kurhany typu rostołckiego miały czasem pokaźne rozmiary i interpretowane są jako miejsca pochówku członków elit.

Charakterystyczną cechą k. w. są groby o dość bogatym wyposażeniu w części stroju. Wykonywano je z metali kolorowych, a także z metali szlachetnych. Apogeum zjawiska bogatego zdobienia części stroju i ekwipunku przepada na koniec II wieku i – z powodu obfitości ornamentów ze złota i srebra – nazywane jest „barokiem wielbarskim” (fot. 1.). Złotnicy k. w. opanowali wówczas różne metody zdobienia metalowych artefaktów aplikacjami z kruszców szlachetnych, granulację, filigran, nakładanie folii metalowych, często z wytłaczanymi wzorami. Te ostatnie używano przede wszystkim w młodszym okresie rzymskim, kiedy szczególnie silne były kontakty ludności k. w. z południową Skandynawią.

O rozkwicie k. w. świadczą ogromne cmentarzyska z wieloma bogato wyposażonymi grobami, jak w np. w Malborku-Wielbarku, Weklicach czy Pruszczu Gdańskim. Największą zachowaną i przebadaną nekropolą jest cmentarzysko w Czarnówku w strefie osadniczej B, która obejmuje ok. 1700 grobów datowanych na okres rzymski. Tu odkryto również słynny kocioł brązowy z trzema plastycznymi przedstawieniami głów Germanów z osobliwą fryzurą, tzw. węzłem swebskim (nodus suebicus). Jedyna analogia do tego naczynia, produkowanego na terenie Cesarstwa Rzymskiego, pochodzi z tzw. królewskiego grobu w Mušovie na Morawach.

Koniec k. w. przepada na połowę V wieku, kiedy to doszło do kolejnych, tym razem o wiele poważniejszych, zmian w całej wschodniej części środkowoeuropejskiego Barbaricum. Sieć osadnicza k. w. na ziemiach Polski, również na terenach na południe od niej, załamała się. Rozpoczął się →OWL . Tylko niewielkie grupy Germanów zostały w regionie między Odrą a Wisłą, przy czym rozmiar tych grup, czas ich pozostania i ewentualnego przenikania do słowiańskiej ludności napływowej, jest nadal przedmiotem badań.

J. S.

Literatura: R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981; R. Wołągiewicz, Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v.Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica 1, Kraków 1995; J. Jaskanis, Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica , Kraków 1996; M. Mączyńska, D. Rudnicka, Ein Grab mit römischem Import aus Czarnówko, Kr. Lębork (Pommern), Germania 82, 2004, s. 397-429; A. Cieśliński, A. Kasprzak, Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, [w:] W. Nowakowski (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji “Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28-29 października 2005, Studia Archaeologica Pomeranica II, Koszalin 2006, s. 107-121; M. Fudziński, H. Paner (red.), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk 2007; M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn, Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984-2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa 2011; J. Jaskanis, Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu, Białystok 2012.

• pełna rozdzielczość

  Fot. 1. Przykład zapinki zdobionej w stylu tzw. baroku wielbarskiego oraz srebrne fibule z młodszego okresu rzymskiego, częściowo ze złotymi aplikacjami. Z grobów na cmentarzysku w Weklicach, pow. elbląski (M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011).