Okres Wędrówek Ludów
w dorzeczu Odry i Wisły

Jesteś tutaj: Strona główna / Thesaurus / Palinologia / Archeobotanika

Archeobotanika

Archeobotanika, nauka zajmująca się badaniem wzajemnych związków między człowiekiem a światem roślin w przeszłości, w oparciu o analizę szczątków roślinnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych. Jest jedną z dziedzin archeologii środowiskowej, która bada relacje między środowiskiem przyrodniczym i rozwojem kulturowym człowieka w przeszłości, opierając się na wynikach badań archeologicznych, przyrodniczych, etnograficznych i historycznych.

A. jest nauką botaniczną, która rozwija się dynamicznie od XIX w. Materiałem do badań są w tym przypadku nagromadzenia szczątków roślinnych wydobywanych przede wszystkim z warstw kulturowych i obiektów archeologicznych, w tym nasion i owoców, drewna, kłączy, bulwek, fragmentów parenchymy z różnych organów, liści roślin, fitolitów i ziaren pyłku. Sposób i stopień zachowania pozostałości roślinnych (szczątków subfosylnych) jest uzależniony od warunków konserwacji, jakie panują na stanowiskach archeologicznych. W warunkach wysokiego poziomu wód gruntowych lub w środowisku wodnym, występują szczątki storfiałe (fot. 1.). W wyniku wcześniejszego kontaktu z ogniem (pożary naturalne, celowe i przypadkowe działania człowieka) na stanowiskach archeologicznych zachowują się szczątki spalone (fot. 2.). Wysycenie tkanek roślinnych solami metali (np. fosforanem wapnia) prowadzi do ich mineralizacji. W warunkach bardzo suchego klimatu, lub w specyficznych warunkach mikroklimatu, zachowują się szczątki wysuszone. Innym typem materiału a. są odciski zachowane na ceramice lub polepie. Każdy z podanych wyżej sposobów fosylizacji skutkuje specyficzną selekcją materiału roślinnego. Na przykład nasiona roślin motylkowych zachowują się doskonale w formie spalonej, a tylko wyjątkowo spotykamy je w materiałach storfiałych.

Identyfikacja materiału roślinnego opiera się na znajomości budowy morfologicznej i anatomicznej oraz taksonomii roślin. W celu prawidłowej interpretacji pozostałości roślinnych ze stanowiska archeologicznego należy uwzględnić, kontekst archeologiczny, właściwości złoża, które wpływają na konserwację szczątków i rodzaj fosylizacji materiału kopalnego, współwystępowanie określonych grup gatunków w próbce/ warstwie/ obiekcie; właściwości roślin m.in. ich budowę, biologię, wymagania ekologiczne i właściwości decydujące o użyteczności dla ludzi; rolę wybiórczej działalności człowieka, który decyduje o nagromadzeniu roślin w konkretnym obiekcie archeologicznym.

Współcześnie, problematyka badań a. jest bardzo szeroka i skupia się na zagadnieniach dotyczących m.in. powstania, rozwoju i rozprzestrzeniania się roślin uprawnych i rolnictwa; wykorzystania badań biochemicznych i genetycznych w celu określenia pokrewieństwa dzikich przodków, dawnych roślin uprawnych i współczesnych gatunków; użytkowania roślin dzikich; odtworzenia sposobów działalności gospodarczej (budownictwa, handlu, sezonowości zasiedlenia terenu i czynności gospodarczych, lecznictwa, czynności kultowych, pozyskiwania i konsumpcji żywności, metod hodowli zwierząt); warunków przyrodniczych dawnego osadnictwa oraz wpływu osadnictwa i gospodarki pradziejowej na środowisko i proces synantropizacji flory i roślinności; Równocześnie doskonali się techniki oznaczania materiałów subfosylnych, np. wegetatywnych organów zapasowych roślin (bulwek, kłączy),  a także bada się wpływ procesów tafonomicznych i sposobu pobierania prób na możliwość interpretacji materiałów a.

ML, JŚM, AP, MZ

Literatura: C.A. Hastorf, V.S. Popper, Current Paleoethnobotany, Analytical Methods and Cultural Interpretations of Archaeological Plant Remains, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1988; M. Lityńska-Zając, K. Wasylikowa, Przewodnik do badań archeobotanicznych, Poznań 2005; K. Wasylikowa, Co to jest Archeobotanika, Polish Botanical Studies Guidebook Series 11, 1994, s. 17-29; S. Jacomet, A. Kreuz, Archäobotanik, Aufgaben, Methoden und Ergebnisse vegetations- und agrargeschichtlicher Forschung, Verlag Eugen Ulmer Stuttgart, 1999; D.F. Dincauze, Environmental Archaeology, principles and practice, Cambridge University Press, 2000; M. Latałowa, Badania palinologiczne na stanowiskach archeologicznych, W: Dybova-Jachowicz S., Sadowska A. (red.), Palinologia, Wydawnictwa Instytutu Botaniki PAN, Kraków, 2003, s. 308-312; D.R. Piperno, Phytoliths, A Comprehensive Guide for Archaeologists and Paleoecologists, Altamira Press, Oxford, 2006; M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska (red.), Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce. Środowisko-Człowiek-Cywilizacja, tom I, Poznań, 2007; S. Jacomet, Plant macrofossil methods and studies: use in environmental archaeology, Encyclopedia of Quaternary Science, Amsterdam, 2007, s. 2384-2412.